A. WACAN NARASI (NYERITAKAKE)
Wacan naratif yaiku wacan kang mbudidaya nyritakake prastawa utawa
kedadeyan kaya – kaya wong kang maca nyekseni dhewe utawa ngalami dhewe
prastawa mau. Utawa wacan kang nyritakake kanthi cetha rerangkening
tumindak ing sajroning prastawa, kang winates ing sajroning wektu.
wacana narasi iku adate mentingake urutan lan biyasane ana tokoh ing
sajroning crita.
Wacana Narasi ana warna loro :
1. Narasi Ekspositoris
Narasi Ekspositoris yaiku wacana kang mung menehi
katrangan lugu / apa anane. upamane : Siswa nyeritakake kedadeyan ana
ing jjero kelas nalika piwulangan Basa Jawa. utawa Jaksa nyritakake
kedadeyan rajapati ing pengadilan.
Tuladha :
Jam enem Darmi mangkat enyang pasar arep kulakan. teane ngisor wit
trembesi dicegat Darmo lan dijaluk dhompete. Darmi mbengok, Darmo
bingung terus njupuk watu dithuthukake sirahe Darmi. Darmi tiba klenger,
dipindhoni dithuthuk watu maneh. Ngerti yen Darmi mati, Darmo mlayu
ngiprit.
2. Narasi Sugestif
Narasi sugestif yaiku wacana kang ngracik kanthi runtut nganti bisa
nggugah pangangen – angene waong kang maca. upamane : dongeng ( Aji saka
), cerkak, Novel, Roman.
Tuladhane ;
Cerkak ( cerita cekak )
Pak Guru
Parjó lunggúh ongkang-ongkang ånå lincak karo ngalamún. Sêpédha mótór kridhitané diparkir ånå ngarêpé.
Hèlêm loro ånå jênêngé anaké, Nardi lan Sunarmi dicènthèlaké kiwa têngên
sêtang. Kåncå-kancané lagi wédangan ånå warúng mburiné dhèwèké. Ora lêt
suwé Nardi nyêdhaki Parjó.
“Sês, Pak Guru!?” Nardi nawani rókók.
“Matúr nuwún! Aku nggåwå, lha iki!” sêmauré Parjó karo ngrógóh kanthóngan ngêtókaké rókóké.
Nardi durúng sêmpat lunggúh ånå swårå rådå bantêr. Suarané Bu Wagiyêm, bakúl bumbón tanggané Nardi.
“Ayo Dhík Nardi, gèk ndang ditêrké. Wís kawanan jé…! Mau tanginé kêrinan, mêngko ibu-ibu sêlak ngêntèni.”
Tanpå ngucap Nardi têrús nyandhak karungé Bu Wagiyêm. Disèlèhké ndhuwúr
tèngki, têrús bablas. Ninggalké pêlúk síng kêmêndhêng. Parjó dhèwèkan
manèh….ngalamún.
Parjó kèlingan ucapané Nardi rikålå nawani rókók. Sêbutan síng diucapké
kåncå-kåncå pêngojèk liyané. Pak Guru Parjó, lêngkapé bapak dóktórandús
Parjó. Parjó nèk ésúk pancèn guru ånå SMP íng désané. Lan nyandhang
gêlar sarjana. Sarjana PMP. Síng sabêndina nêrangké babagan pêmêrintahan
marang muríd-muríd íng sêkolahé, nêrangké babagan pêmêríntahan
démokrasi kang njunjúng kêadilan, pêmêríntahan síng adhêdhasar manút
amanat pêndêritaan rakyat, pêmêríntahan síng dilandhêsi ukúm kanggo
kabèh kawulané ora mandhang pangkat lan drajad kabèh kênå ukúm síng
pådhå, Nêgårå kang nganút dhémokrasi. Anti KKN lan liyå liyané. Sêbutan
Pak Guru rikålå nyambi ngojèk janjané rasané risi, níng suwé-suwé
sindhirané kåncå-kancané ora dirasakké. Miturút Parjó ngojèk kuwi
pêkêrjaan halal lan ora ngrugèkaké liyan.
“Pak guru ki ora nguman umani, rêjêki kanggo kancané síng ora duwé
gawéan yó… mèlu diarah, lawóng wís digaji gêdhé…préi dibayar. Lha kók
sêmpat-sêmpaté ngojèk. Åpå ora isín nèk kêtêmu muríd-muríd nèng ndalan?”
sindhirané kåncå-kåncå pêngojèk karo guyónan.
“Ora orané…, rêzêki sing ngatúr Gústi Allah…, rêzêki ora mungkín klèru!” sémauré Parjó sak kêcêkêlé.
“Wah nèk ngono kuwi kétók guruné…” suarané kåncå-kancané barêng karo pådhå ngguyu barêng.
Pisan manèh Parjó kèlingan limang tahún kêpungkúr. Rikålå isíh
kuliah…rikålå isíh sinau. Sêkolah sinambi nggarap sawah sak pathók, dadi
burúh lan nyambút gawé sêrabutan sak kêcêkêlé. Kabèh dilakóni kanti
sênêng. Amargå duwé gêgayuhan lan pêngarêp-arêp, mêngko nèk wís
nyandhang gêlar sarjana mêsti uripé bakal ånå owah-owahan, dadi wóng
síng kajèn kéringan dadi pégawai. Alhamdulillah amargå têkún anggoné
sinau akhiré Parjó lulús sarjana. Tahún pisanan nyoba mèlu ndhaftarké
dadi pêgawé nêgri. Awan, ésúk, soré lan bêngi tansah sinau kanggo
ngadhêpi mbók mênåwå ånå tèstíng pênêrimaan pêgawé.
Dinå kang ditunggu-tunggu têka, dinå kanggo ujian masuk dadi PNS.
Mangkat tèstíng kanti gagah sêmangat êmpat lima. Yakin mêsti iså nggarap
kabèh…. Têrús tèstíng diwiwiti. Kabèh soal iså dijawab kanti bênêr,
kari nunggu pêngumuman…. Ditåmpå, têrús dadi Calón Pégawai Nêgêri Sipil
alias CPNS. Tanpå kélangan dhuwit…. Aku êmóh nèk dadi pêgawai nganggo
dhuwit, êmóh yèn KKN…. Lha wóng dhuwít kók diwènèhké wóng sugíh. Pådhå
waé ngingóni wóng lémpóh…. Ngono pikiré Parjó.
Sak wisé têlúng minggu dinå pêngumuman têkå, têrús mangkat niliki
pêngumuman pênêrimaan CPNS. Diatúraké nomêr-nomêr síng ditåmpå, nangíng
nomêré Parjó…. blóng…. ora ånå. Taún kapíng loro yå hasilé pådå waé….
Taún kapíng têlu, papat, limå…. Sami mawón…. Mupús.
Rikålå ngancík taún kapíng pitu idéalismêné mulai luntúr. Sajaké wís
ngancík jaman sak iki kabèh-kabèh kudu nganggo isiné sak alias dhuwit.
“Ééé…. Blaik tênan, arêp dadi pêgawé kók angèlé ora jamak,” Parjó
grundêlan nèng ngarêpé Drs Parimín kåncå kuliahé rikålå mampir nèng
omahé.
“Kowé gêlêm åpå piyé? Sasi ngarêp ånå pêndhaptaran manèh. Níng kåyå
biasané. Jaman saiki kudu nganggo (Parimín nggèsèkké jêmpól karo
drijiné). Léwat tanggaku síng kêrjå nèng kånå dijamín!” sêmauré Parimín
karo ngangkat jêmpól.
“Têrús pira?” Parjó nyaút kanti cêkak.
“Sak iki pasarané têkan séwidak!”
Blaik…. Trèmbèlané, lha kók kåyå wóng bakulan, kåyå blantík! Kuwi yå dhuwít kabèh?!” Parjo sêmaúr karo njêgègès.
“Mbúh Jó! Dikandhani kók malah cêngèngèsan,” Parimín sajak anyêl.
“Têrús carané piyé? Jaminané piyé? Upåmå ora kêtåmpå piyé? Åpå dhuwité iså bali? Êngko gèk ngapusi?” pitakoné Parjó kåyå udan.
“Ora mungkín, piyayiné nèk dibayar sak iki ora gêlêm kuwi jênêngé
nyókól! Lha wóng aku kaé mbayaré pênuh nèk wís kêtåmpå, nèk kowé gêlêm
ayo njalúk tulúng rånå! Iki dudu KKN lho, lha wóng njalúk tulúng. Umpåmå
nganggo dhuwít mbayaré kuwi nèk wis kêtampå… pinångkå ucapan têrima
kasih alias matúr nuwún!”
“Kuwi alias ya mbayar…. Ya KKN. Lha kélangan dhuwít!” Parjó nyaút gunémané Parimín.
“Ya! sak karêpmu síng ngarani!” Parimín rådå anyêl.
Êmbúh piyé céritané ngêrti-ngêrti Parjó nyarujuki usulé Parimin. Parjó
karo Parimín sidå mêngadakan pêrjanjian tidak têrtulis kathi cathêtan
ucapan têrima kasih Rp 60 juta. Ångkå síng cukúp fantastik kanggoné
Parjó. Rikålå ånå pêndhaptaran Parjó ndaptarké manèh sawisé olèh Kartu
Pêndaftaran têrús dipotokopi, dititipaké marang tanggané Parimín.
Wis têkan titi mangsané, pêmêríntah dhaérah nggatèkaké nasibé pårå guru
síng wís ngabdi suwé. Pênêrimaan PNS diutamakké síng pêngabdian lan
umuré wís akèh, kêrsané Gústi Allah, Parjó mêmênuhi syarat. Parjó
ditêtêpaké ditåmpå dadi CPNS. Nangíng ora ngêrti åpå mêrgå bantuan åpå
mêrgå liyané, amargå rikålå kabèh kåncå-kancané sak angkatan ditakóni
ora ånå síng nganggo dhuwít babar blas.
Parjó kêtampa kanthi råså sêtêngah-sêtêngah, yå sênêng, yå susah.
Sênêngé mêrgå síng diidham-idhamaké pitúng tahún wís kêcêkêl. Nangíng
síng ndadèkaké susahé, sak iki kudu nggólèk dhuwít sêwidak yutå.
Pêrjanjian wis kêbacút ditèkên. Sawisé rêmbugan karo bojoné, diputusaké
nyilíh dhuwít marang tanggané síng dódól matêrial, kanthi jaminan
sértipikat lêmah warisané. Lan anakan sabên wulan têlúng pêrsèn.
Ditambah adól mangsan sawah sak pathók warisan såkå mårå tuané suwéné
limang tahún.
Nêm tahún lawasé Parjó wís rêsmi dadi Pégawai Nêgêri Sipil (PNS), nèk
mangkat nganggo PSH nècis. Nangíng nganti saiki, nganti anaké wis loro
durúng ngrasakké blanjané, amarga SK pêgawéné dititipaké ånå bank.
Jangkané sêpulúh tahún kanggo nutúp utangan rikålå mlêbu dadi pêgawé lan
krédhit pit móntóré.
“Dhúh Gústi tibaké dadi pêgawé nganggo cårå ngéné iki malah susah, pénak
gèk dadi tani biyèn kaé, éntúk sithík dipangan sithík ora dioyak-oyak
utang.” Parjó ngunjal ambêgan. Atiné tambah gêtêm-gêtêm rikålå ånå wartå
ing surat kabar, sing nêrangaké manåwå ånå oknum PNS nåmpå sógókan
ditangkêp polisi amargå apús-apús. Barêng ditêlusur tibaké óknum mau
síng nåmpå dhuwit sêwidak yutå såkå dhèwèké.
“Pak Guru tangi! Ayo aku têrké mulíh…. Ngalamún waé!” Sartónó pagawé pabrík tèkstil ing kutha nggugah lamunané Parjó.
“Éh…. iyå… iyå…, lho kók yah méné wís mulíh, Sar?” Parjó gêragapan karo nggolèki srandhalé.
“Anu Pak guru…. Mau ora dha mlêbu nyang pabrík. Níng dha nyang
kabupatèn. Dhémo nuntút kênaikan gaji,” suarané Sartónó katón sêmangat
têrús mlumpat nyang sadhêl.
“Mêngko nèk síng dhémo malah dipêcat anakmu tók pakani åpå?”
“Êhmmm….” Sartónó ora biså njawab.
::Déning: P Dasihanto FD::
Sumber : Jagad Jawa – Solopos
Bedane Narasi Ekspositoris lan Narasi Sugestif :
Narasi Ekspositoris Narasi Sugestif
1. Njembarake wawasan utawa pangerten.
2. Mbeberake katrangan bab prastawa.
3. Adhedhasar nalar supaya padha sarujuk.
4. Basa Informatif, tembung denotatif. 1. Mbeberake makna kang sinandi.
2. Nguripake pangangen – angen (imajinasi)
3. Nalar mung Kanggo nggayuh surasa (makna), yen perlu nalar dilirwakake
4. Basa figuratif, tembunge konotatif.
B. WACAN DISKRIPTIF (NGGAMBARAKE).
Wacana Diskriptif yaiku wacana kang nggambarake kanthi cetha salah
sawijining kahanan (objek), objek mau kaya – kaya ana ngarepe wong kang
maca.
Tuladha :
Lemari wesi kelir klawu, kang mapan ana pojok kantor guru, wis rusak.
lawange wis ora bisa diinepake, tur teyengen sisan. Rak- rakane ya wis
padha peyok. Mula ya wis ora kuwat nyangga buku – buku utawa piranti
liyane kang arep disimpen ana kono.
Museum Diponegoro
Museum iki manggon ing Magelang, persis ing Jalan Diponegoro no. 1.
Gedhunge manggon ing sisih kiwa Pendhapa Karesidhenan Kedu kang dibangun
1810. Ing kene, mbiyen Pangeran Dipanegara (Diponegoro) diapusi dening
Walanda. Ing museum iki kasimpen meja kursi kang ana guratane kuku
Pangeran Dipanegara, klambi kang ukuran dhuwure 1,57 meter lan ambane
1,35 meter, digawe seka bakal (kain) shantung. Ana uga kitab Tahrib,
bale kanggo sholat, 7 (pitung) cangkir, lan maneka warna liyane.
Saka Wikipédia, Ènsiklopédhi Bébas ing basa Jawa / Saking Wikipédia, Bauwarna Mardika mawi basa Jawi
Keterangan :
Wacana di atas menggambarkan tentang barang-barabg milik pangeran
Diponegara yang disimpan di Museum Diponegara, barang yang disimpan
antara lain : baju yang tingginya 1,57 meter dan lebarnya 1,35 meter,
yang terbuat dari kain Santhung, serta terdapat kitab Tharib, balai
untuk sholat, 7 cangkir, dan masih banyak yang lainnya.
C. WACANA EKSPOSISI (NYERITAKAKE PROSES)
Sajroing wacana eksposisi dibeberake anane analisa proses nganggo cara
narasi. Narasai kang mengkono mau diarani narasi ekspositoris/ narasi
teknis, awit ancas kang tinuju titise katrangan ngenani sawijining
prastawa kang dibeberake. Dadi ancase wacana eksposisi yaiku maparake,
njlentrehake ( menjelaskan), ngaturake informasi, mengajarkan lan
nerangake sawijining bab tanpa didhasari supaya pamaos bisa nampa utawa
narima. Wacana elsposisi adate digunakake kanggo mbabarake pengetahuan /
ilmu, definisi, pengertian, langkah – langkah sawijining kagiyatan,
metode, cara, lan proses dumadine sawijining prastawa utawa bab.
tuladhane upamane carane gawe sabuk saka kulit, tas kulit, carane gawe
tahu lan sapanunggalane.
Tuladha
Mendhem ari-ari
Saka Wikipédia, Ènsiklopédhi Bébas ing basa Jawa / Saking Wikipédia, Bauwarna Mardika mawi basa Jawi
Mendhem ari-ari iku salah sijining upacara kelairan sing umum
diselenggara’ake malah uga ana neng dhaerah-dhaerah (suku-suku) liya.
Ari-ari iku bagian penghubung antara ibu lan bayi wektu bayi esih neng
jero rahim. Istilah liya kanggo ari-ari yaiku: aruman utawa
embing-embing (mbingmbing). Wong Jawa percaya yen ari-ari iku sejatine
salah siji sedulur papat utawa sedulur kembar si bayi mulane ari-ari
kudhu dirawat lan dijaga misale enggon kanggo mendhem ari-ari iku diwei
lampu (umume senthir) kanggo penerangan, iki dadi simbol “pepadhang”
kanggo bayi. Senthir iki dinyala’ake nganti 35 dina (selapan).Ari-ari
dikumbah nganti resik dilebo’ake neng kendhi utawa bathok kelapa.
Sedurung ari-ari dilebo’ake, alas kendhi diwei godhong senthe banjur
kendhine ditutup nganggo lemper sing esih anyar lan dibungkus kain mori.
Kendhi banjur digendhong, dipayungi, digawa neng lokasi penguburan.
Lokasi penguburan kendhi kudhu neng sisi tengen pintu utama umah. Sing
mendhem kendhi kudhu bapak kandung bayi.
Saka Wikipédia, Ènsiklopédhi Bébas ing basa Jawa / Saking Wikipédia, Bauwarna Mardika mawi basa Jawi
Ket: wacana diatas merupakan ekposisi dapat dilihat dari adanya
penjeklasan yang merupakan kata kunci dari wacana eksposisi. Paragraf
diatas menjelaskan tentang upacara mendhem ari-ari disitu dijelaskan
tentang makna istilah mendhem ari-ari dan juga tata urutan upacara.
Dijelaskan pula simbol-simbol yang ada dalam upacara adat tersebut.
Gedhang
golèkGedhang (ngoko) utawa Pisang (krama) iku sing thukul nglompok
ing dhaérah tropis. Tandhuran gedhang kagolong kulawarga Musaceae. Ana
pirang jinis gedhang sing warnané werna-werna, ananging mèh kabèh sing
didol ing pasar utawa supermarket warnané yèn wis mateng lan rupané
nglengkung. Gedhang akèh ngandhung kalium. Kembang gedhang diarani
jantung.
Saka Wikipédia, Ènsiklopédhi Bébas ing basa Jawa / Saking Wikipédia, Bauwarna Mardika mawi basa Jawi
Ket: paragraf diatas termasuk wacana ekposisi. Wacana tersebut
menerangkan tentang buah gedhang atau pisang dari segi asal-usulnya dan
juga jenisnya.
D. WACANA ARGUMENTASI (PANEMU)
Wacana argumentasi yaiku wacana kang mbudidaya kanggo ngowahi panemune
wong liya, supaya percaya lan wusanane tumindak jumbuh karo kang
dikarepake panulis/ kang ngomong.
Tuladha :
BASA JAWA LAN BUDI PAKARTI
Basa Jawa menika gadhah relevansi kaliyan pendidikan budi pakarti.
Kangge tuladhanipun, lare ingkang nyinau basa Jawi mBoten kraos ugi
pikantuk pelajaran budi pakarti. Paling mBoten, lare menika saged
mangertosi babagan unggah-ungguh ingkang dados salah satunggaling unsur
penting wonten pendidikan budi pakarti. Lare-lare kala wau badhe luwih
ngajeni tumrap tiyang sanes, kaliyan tiyang ingkang dipunjak micanten,
ugi luwih ngajeni tiyang ingkang luwih sepuh saking piyambakipun.
Wonten ing kabudayan Jawi menika, kususipun ing basa Jawi, wonten kathah
sanget bebasan ingkang gadhah unsur pendidikan budi pakarti, etika,
moral, ingkang sejatosipun sampun diakui kaliyan bangsa Indonesia.
Babagan menika amargi bebasan-bebasan ing basa Jawa menika ngandhut
kapribaden manungsa ing Indonesia. Tegesipun, sedaya ingkang sae,
ingkang endah ing pangraosan dipunungkapaken mawi tetembungan basa Jawi.
Isi lan unenipun tetembungan menika saged dipunpahami kaliyan bangsa
Indonesia. Kangge tuladhanipun inggih menika bebasan:
1. “gemi, nastiti, ngati-ati”
Gemi menika ateges mboten boros, manungsa menika mBoten pareng boros
wonten gesangipun, amargi boros menika kalebet tumindak ingkang mBoten
sae. Nastiti menika ateges mBoten nyedhak kaliyan babagan ingkang angel,
dados manungsa menika mBoten usah kangelan anggenipun ngadhepi gesang
menika, nanging kedah usaha kemawon. Ngati-ati menika ateges ngedohaken
awakipun saking tumindak ingkang ala (mBoten sae/kelentu), manungsa
menika kedah miturut kaliyan mergi ingkang sae, manut kaliyan moral lan
aturan ingkang wonten ing masarakat.
2. “tegen, mugen, rigen”
Tegen menika ateges mBoten nDamel tiyang sanes kuciwa_mliginipunipun
ingkang dados semahipun, utawa dados tiyang menika kedah kurmat kaliyan
garwanipun. Mugen ateges menawi tiyanng menika kedahipun saged dipercaya
kaliyan tiyang sanes, utawi manungsa menika kedah saged nDadosaken
tiyang sanes percaya kaliyan piyambakipun. Rigen menika ateges menapa
ingkang dipuntindakaken menika saged nDadosaken manpangat kangge tiyang
sanes.
3. “titi, rukti, rumanti”
Titi menika ateges tiyang menika mboten pareng sembrana anggenipun
tumindak. Rukti ateges manungsa menika kedah dadhah penampilan ingkang
sae, pantes lan mBoten ngisin-isini. Dene rumanti menika ateges saged
nyekapi, utawi menawi dados garwa ingkang sae menika kedah saged nyekapi
kabetahanipun ngangge penghasilan ingkang punpikantuk.
E. WACANA PERSUASI ( PANGAJAK).
Paragrap persuasi iku sambugane saka kembangane saka paragrap
argumentasi. persuasi sepisanan ngandharake gagasan nganggo alesan,
bukti, utawa tuladha kanggo nyakinanke pamaos. banjur dibarengi nganggo
ajakan, bujukan ,rayuan, imbauan utawa saran marang pamaos. bedane
paragrap argumentasi lan paragrap persuasi. paragrap argumentasi kang
dadi bakune yaiku salah benere gagasan / pendapat. nek paragrap persuasi
ngarep – arep supaya pamaos melu karo kekarepane panulis.
Tuladha :
praktik pidato iku gedhe banget mupangate. saben praktik pidato iku
mesthi duweni pengalaman kang paling nyensemake ati. saya kulina anggone
praktik pidato, mbuh iku gladhen utawa praktik pidato temenan bakal
saya akeh pengalaman batin kang diduweni. saka pengalaman batin mau
pamicara nemokake cara – cara pidato sing efektif lan nyenengake. saya
akeh daya pikat kang ditemokake lan saya kerep dipraktike, bakal saya
akeh pengalaman pamaos.
wis ora mokal maneh yen praktik pidato iku kaya obat kuwat kanggo mangun
rasa percaya dhiri. yen rasa percaya dhiri mau wis gedhe, pamicara bisa
ngayahi tugas kanthi tenang tanpa ana godha ( kaya rasa isin ), wedi
lan grogi. percaya dhiri mau kang dadi modal pisanan kanggo ngayuh
keberhasilan pidato. mula supaya mahir lan trampil pidato, panjengan
kudu nglakoni praktik pidato.
Sumber:
http://kangsura.blogspot.com/2009/01/wacana-narasi-diskripsi-eksposisi.html